‘’Üstün yeteneklilik daha büyük bir farkındalık, daha yoğun bir duyarlılık, hızlı bir şekilde algılama ve entellektüel / duygusal deneyimlere dönüştürme konusunda bir yetenektir.’’ Roaper, 1982 Psikolog
Bu sayfa şunlarla ilgili:
- Üstün zekâ nedir?
- Üstün zekâlıların zihinsel özellikleri nelerdir?
- Üstün zekâlıların kişisel özellikleri nelerdir?
Üstün zekâyı bireyin akranlarına kıyasla bazı spesifik alanlarda daha üstün (%95) performans sergilemesi olarak da tanımlayabiliriz. Üstünlük, genel zihinsel yetenek, özel akademik yetenek, üretken ya da yaratıcı düşünmek, liderlik, sanat veya psikomotor gibi alanlarda yüksek performans ve potansiyel olarak da tanımlanabilir (Marland, 1971). Özel yetenek İngilizcede “gifted” ve “talented” olarak, Türkçede ise genellikle “zekâ” ve “yetenek” olarak iki ayrı kavram ile nitelendirilmektedir. Yeni anlayışlar ve MEB’e göre zekâ ve yetenek ayrı arı değerlendirilmek yerine ‘’Özel yetenek’’ şemsiyesi altına alınmaktadır.
Columbus grup olarak adlandırılan, profesör Columbus tarafından oluşturulan bir akademik çalışma grubunun tanımına göre ; üstün zekâlılık, gelişmiş bilişsel yeteneklerin ve yüksek duyarlılığın bir araya gelerek normdan niteliksel olarak farklı içsel deneyimler oluşturduğu ve farkındalık yarattığı asenkronize bir gelişimdir. Bu durum onları özellikle hassas hale getirir. Bireyin en iyi şekilde kendini geliştirmesi için öğrenme, öğretme ve danışmanlık stratejilerinde farklılıklara ihtiyaç duyulur.
Yeterli araştırmaya sahip olmayan biri için üstün zekâlılık bir tür özel ayrıcalık gibi görülebilir fakat üstün yetenekli birey için (özellikle topluma adaptasyonda) belirgin bir dezavantaj olarak hissedilir. Çünkü ötekileştirildiğiniz bir toplumda bulunmak acı vericidir.
Üstün zekâlılık bilişsel olduğu kadar duygusaldır da… Bilişsel derinlik duygusal derinliğin artmasını sağlar. Böylelikle üstün zekâlılar, akranlarından sadece farklı düşünmezler ve farklı da hissederler.
Üstün Zekalıların Genel Özellikleri
Anlayışlılık
Olağanüstü akıl yürütme yeteneği, bireyin daha algısal ve anlayışlı olmasını, durumların temel unsurlarını kavramasını sağlar. Yapılan bir deneyde, Cornell ve Grossbeeg (1989) ebeveynlerden kendi üstün zekâ tanımlarını yazmalarını istediğinde, katılımcıların yüzde 40'ı tarafından anlayışta çokluk en sık bahsedilen özellik olarak ortaya çıkmıştır. Bu nitelik aynı zamanda problem bulma ve problem çözmeye de yol açar. Buna ek olarak, Parkinson'un (1990) Avustralya'daki araştırmasında, üstün yetenekli çocukların ebeveynlerinin yüzde 68'i, çocuklarının problem çözme ve alışılmadık çözümler konusunda alışılmadık yaklaşımları olduğunu söyledi ve yüzde 70'i, çocuklarının "üstün muhakeme gücüne... anlamları anlama ve ilişkileri görebilme üstün yetileri olduğunu belirtmişlerdir.
Anlama İhtiyacı
Entelektüel merak başlı başına hem entelektüel hem de kişiliksel bir boyuttur çünkü anlama ihtiyacı bireyi bilgi aramaya iter. Merak, üstün yetenekli çocukların ebeveynlerinin gözlemlediği en erken özelliklerden biridir. Bu konuda, Roeper (1991) bu dürtünün yaşam boyu sürdürüldüğünü ileri sürmektedir.
Zihinsel Uyarılma İhtıyacı
Üstün yetenekli çocuklar bebeklikten itibaren büyük miktarda zihinsel uyarıma ihtiyaç duyarlar. Bebek çalışmaları, erken gelişmiş bebeklerin tanıdık uyaranlara olan ilgilerini (alışkanlık) hızla kaybettiğini ve yeniliği tercih ettiğini göstermektedir. Üstün zeaklıların olağanüstü hafızaları, gelişmiş gelişim hızları ve hızlı öğrenme oranları, erken çocukluk döneminde gözlemlenebilir. Parkinson'un (1990) araştırmasında tüm ebeveynlerin belirttiği üstün zekalılığın en önemli özelliği olağandışı hafızaydı; Ebeveynlerin yüzde 88'i çocuklarının kolay ve çabuk öğrendiğini belirtmişlerdir.
Buna ek olarak, okuldaki üstün yetenekli öğrenciler için en büyük sorun, hızlı öğrenme oranları ile çoğu sınıfın hızı arasındaki uyumsuzluktur. Tolan (1985) üstün yetenekli çocukların, uyarıcı olmayan okul çalışmalarına konsantre olamayacaklarını ileri sürmektedir.
Lovecky'ye göre, zihinsel uyarılmaya yönelik yoğun ihtiyaç, olağanüstü yetenekli kişileri daha orta düzeyde yetenekli akranlarından farklılaştırıyor. Olağanüstü yetenekli çocukların çok açık asla kapanmayan zihinleri vardır. 400'den fazla kitabın yazarı Isaac Asimov, uyarılma ihtiyacının tavan döşemelerindeki delikleri sayacak kadar acil olduğunu ifade etti.
Mükemmeliyetçilik
Soyutlama ve mükemmeliyetçilik muhtemelen üstün yetenekliliğin en dikkat çekici yönleridir, ancak aralarındaki ilişki biraz belirsiz görünebilir. Soyut düşünce kapasitesi üstün yetenekliliğin olmazsa olmaz koşuludur. Üstün yetenekli okul öncesi çocukları daha az yetenekli akranlarından ayıran bu durum, yaşamın erken dönemlerinde açıkça görülmektedir.
Soyut akıl yürütme üstün zekalılığın en çok kabul edilen yönü iken, mükemmeliyetçilik en az anlaşılan ve en çok çamur atılan, eleştirilen yönüdür; Mükemmellik soyut bir kavramdır. Bu, şu anda somut gerçeklikte var olanın ötesinde soyut bir idealin mümkün olduğuna dair bir farkındalıktır. Dabrowskici bir bakış açısına göre mükemmeliyetçilik, kişilikteki olumlu bir niteliktir; bireyi daha yüksek düzeyde gelişime yönlendiren kişisel mükemmeliyet çabasıdır (Silverman, 1990).
Merak ve mükemmeliyetçilik üstün yetenekli kişiliğin amansız dürtüleridir. Ne kapatılabilir ne de "tedavi edilebilir", ne de edilmemelidir. Üstün yetenekli zihin, bunu yapmak tehlikeli olsa bile her zaman sorgulayacaktır. Üstün yetenekliler ise kendilerine sürekli gerçekçi olmayan standartlar koyacak, yel değirmenleriyle mücadele edecek, başkaları vazgeçtiğinde ısrar edecek, felaket karşısında bile neyin mümkün olduğuna dair vizyonunu koruyacaktır. Önemli olduğunu düşündükleri hedeflere ulaşmak için kendilerini tüm makul sınırların ötesine zorlayacaklardır.
Bu bağlamda üstün zekâlıların zihinsel özellikleri;
- Olağanüstü muhakeme yeteneği
- Entelektüel merak
- Hızlı öğrenme
- Soyutlama yeteneği
- Kompleks düşünme
- Canlı hayal gücü
- Erken yaşta ahlaki yargılarla ilgilenmek
- Öğrenme tutkusu
Kişilik özellikleri ise;
- İç görü
- Anlama anlamlandırma ihtiyacı
- Zihinsel uyarılma ihtiyacı
- Mükemmeliyetçilik
- Mantık ihtiyacı
- Mükemmel mizah anlayışı
- Duyarlılık, empati
- Yoğunluk (intensity)
Dabrowski’nin aşırı uyarılabilirlik(overexcitability )kuramına göre, üstün zekâ ve yetenek, psikomotor, duyusal, zihinsel, hayal gücü/imgelem ve duygusal alanlarda üst seviyede uyarılmadır.
Aşırı Uyarılma Biçimleri ve İfadeleri
Psikomotor
- Fazla enerji;Hızlı konuşma, belirgin coşku, hızlı oyunlar ve sporlar, harekete geçme baskısı, eyleme dökme.
- Duygusal gerilimin psikomotor ifadesi; Zorlayıcı konuşma ve gevezelik, dürtüsel eylemler, sinirsel alışkanlıklar (tikler, tırnak yeme), işkoliklik, eyleme geçme, zorlayıcı örgütlenme, rekabetçilik.
Duyusal
- Duyusal zevk;Görmek, koklamak, tatmak, dokunmak, duymak.
- Duygusal gerilimin DUYUSAL ifadesi;Aşırı yeme, aşırı cinsel istek, alışveriş çılgınlığı, ilgi odağı olmayı istemek.
- Estetik Zevkler;Güzel nesnelerin takdir edilmesi (mücevherler, mücevherler, vb.) yazı stilleri, kelimeler.
Entelektüel
- Sondaj soruları, problem çözme, öğrenme. Merak, konsantrasyon, sürekli entelektüel çaba kapasitesi, hevesli okuma, ayrıntılı planlama.
- Teorik düşünme;Düşünme hakkında düşünme, analitik düşünme, iç gözlem, teori ve analiz sevgisi, ahlaki düşünme ve bir değerler hiyerarşisi geliştirme, kavramsal ve sezgisel entegrasyon.
Hayal Gücü
- Hayal gücünün serbest oyunu;İmge ve mecazın sık kullanımı, icat etme ve hayal kurma kolaylığı, ayrıntılı görselleştirme kolaylığı, şiirsel ve dramatik algı, animistik ve büyülü düşünme.
- Duygusal gerilimin bir ifadesi olarak spontan görüntüler;Animistik imgelem, gerçekle kurmacayı karıştırma, ayrıntılı rüyalar, illüzyonlar, ayrıntılı görsel hatırlama, bilinmeyene karşı korku, dramatize etme eğilimi.
Duygusal
- Duygu yoğunluğu;Pozitif duygu, negatif duygu, aşırı duygu, karmaşık duygu ve hisler, diğerlerinin duygularıyla özdeşleşme, birlikte gülme ve ağlama.
- Somatik ifadeler;Gergin mide, kızarma,Engelleme (çekingenlik, utangaçlık),Güçlü duygusal hafıza.
- Korkular ve kaygılar, suçluluk duygusu;Ölüm kaygısı, depresif ve intihara meyilli ruh halleri.
- İlişki duyguları;Duygusal bağlar ve bağlılıklar, başkaları için endişe (empati), ilişkilerde hassasiyet, hayvanlara bağlanma, yeni ortamlara uyum sağlamada güçlük, yalnızlık, ilişkinin derinliği konusunda başkalarıyla çatışmalar.
- Kendine karşı hisler;Kendini değerlendirme ve yargılama, yetersizlik ve aşağılık duyguları.
Referanslar
Cornell, D. G., & Grossberg, I. N. (1989). Parent use of the term "gifted": Correlates with family environment and child adjustment. Journal for the Education of the Gifted, 12(3), 218–230. https://doi.org/10.1177/016235328901200305
Parkinson, M. L. (1990). Finding and serving gifted preschoolers. Understanding Our Gifted, 2 (5), 1, 10–13
Tolan, S. S. (1985). Stuck in Another Dimension: The Exceptionally Gifted Child in School. Gifted Child Today, 8 (6).
Bu sayfayı paylaşın:
Bu sayfayı paylaşın: Facebook hesabınızda bu sayfayı paylaşınBu sayfayı paylaşın: Twitter hesabınızda bu sayfayı paylaşınBu sayfayı paylaşın: WhatsApp hesabınızda bu sayfayı paylaşınBu sayfayı paylaşın: LinkedIn hesabınızda bu sayfayı paylaşınLinki kopyala...
Bu sayfa 03.08.2023 tarihinde eklendi. En son 18.09.2023 tarihinde güncellendi.